यसको उपयोगिता विश्वव्यापी रूपमा मान्यता प्राप्त छ। भारतका विभिन्न धर्म र सम्प्रदायहरूमा योगको विशेष उल्लेख गरिएको छ। बौद्ध र जैन धर्ममा योग आध्यात्मिक रूपमा मान्य छ। धार्मिक रूपमा यसलाई मुक्तिको माध्यम मानिएको छ। योग वास्तवमा मनलाई केन्द्रित गर्ने जीवनशैली हो। यसले एकाग्रता बढाउँछ र बुद्ध धर्ममा यसलाई ज्ञान प्राप्तिको लागि उत्तम कर्म भनिएको छ।
योग र बुद्ध धर्मको सम्बन्धलाई विचार गर्दा, भगवान बुद्ध भारतका थिए भन्ने कुरा याद गर्न आवश्यक छ। उनी वेदान्तिक दर्शनमा निपुण थिए । उनी योगमा सिद्ध थिए। बुद्ध दर्शनमा ईश्वरको अस्तित्व स्वीकार नभए पनि मोक्षलाई स्वीकार गरिएको छ, जसलाई उनले निर्वाण भनेका छन् । र यो निर्वाण प्राप्त गर्ने एउटा महत्त्वपूर्ण माध्यम योग हो।
योग बौद्ध दर्शनमा ध्यानको एक विधि हो
बुद्ध धर्ममा योगलाई आध्यात्मिक अभ्यासको रूपमा लिइन्छ। यो शीला, समाधि र प्रज्ञा मा विभाजित छ। यसलाई त्रिरत्न नाम दिइएको छ र यसमा ध्यानलाई बढी महत्त्व दिइएको छ। ध्यानले दिमाग र मस्तिष्कलाई स्थिर बनाउँछ। भगवान बुद्धले भन्नुभएको थियो– एकान्तमा ध्यानले आत्मिक शान्ति प्रदान गर्दछ। ध्यानमा लाग्नु नै साधना हो। र यो अभ्यासले मुक्तिको लागि मार्ग प्रशस्त गर्दछ।
पाँच प्रकारको ध्यान
बुद्ध धर्ममा ध्यानका पाँच तरिकाहरू छन्। मन र शरीरका बाधाहरू हटाउन यी सबै विधिहरू बताइएका छन्। बुद्ध दर्शन अनुसार यिनको पालना गर्नाले आत्मिक सन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ ।
भगवान बुद्धले योग विद्याको अभ्यास गर्दा आफ्ना शिष्यहरूलाई चमत्कार गर्न निषेध गर्नुहुन्थ्यो। चमत्कार गर्नाले साधनाको मार्गमा बाधा पु¥याउँछ र योग प्रदर्शनको वस्तु बन्छ भन्ने उनको विश्वास थियो । जबकि योग ध्यान को विज्ञान हो
बुद्ध धर्ममा सम्यकको विशेष महत्व छ
सम्पूर्ण बौद्ध दर्शन मध्यमार्गको अवधारणामा आधारित छ। बुद्ध भन्नुहुन्थ्यो– वीणाको तारलाई यति न तान्नु कि त्यो फुटोस् वा यति ढिलो नराख्नुस् कि आवाज नआओस् । यो मध्यमार्गलाई बौद्ध दर्शनमा सही मार्ग भनिन्छ। सम्यकलाई सन्तुलित जीवन पनि भन्न सकिन्छ ।
भगवान बुद्ध भन्नुहुन्थ्यो– धार्मिक जीवन जिउनु पनि एक प्रकारको योग हो र यसबाट हरेक दुःखलाई जित्न सकिन्छ । बुद्धले सही जीवनका लागि केही नियम बनाएका थिए। पतञ्जलिको अष्टाङ्ग योग जस्तै बुद्ध धर्मको अष्टाङ्ग मार्गको वर्णन गरिएको छ,
यी आठ सही मार्ग हुन् – सही दृष्टिकोण, सही संकल्प, सही वाणी, सही कर्म, सही जीवन, सही व्यायाम, सही स्मृति र अन्तमा सही समाधि।
सही व्यायाम र सही समाधि
बुद्ध धर्ममा योगको लागि सही व्यायाम र सही ध्यानद्वारा मनको खराबी हटाउन भनिएको छ। भगवान बुद्धले संसारलाई दुःखी मान्नुभएको थियो र योग र साधनाबाट निर्वाण प्राप्त हुन्छ र त्यसपछि दुःखबाट मुक्ति प्राप्त हुन्छ भन्नुभएको थियो।
