हिन्दू धर्ममा माघ महिनालाई कल्पवास महिना भनिन्छ । कल्पवासको परम्परा धेरै पुरानो छ । माघ महिनामा एक कल्प (ब्रह्माको एक दिन) को पुण्य कल्पवासले प्राप्त गर्छ भनिन्छ । युधिष्ठिरले महाभारतको युद्धमा मारिएका आफ्ना आफन्तहरूको मुक्तिको लागि कल्पवास गरेका थिए ।
संगममा कल्पवास गरेमा मानिस शरीर र आत्मामा नयाँ बन्ने जनविश्वास छ । यही कारणले प्रत्येक वर्ष माघ महिनामा तीर्थराज प्रयागमा कल्पवासको आयोजना गरिन्छ । यस अवधिमा पौष पूर्णिमादेखि माघ पूर्णिमासम्म एक महिना यहाँ बसेर भक्तजनले कडा नियम र तपस्याका साथ जीवन बिताउँछन् । जान्नुहोस् कल्पवास भनेको के हो, यसको नियम के हो ।
कल्पना को नियम धेरै गाह्रो छ
कल्पवास भनेको आफूलाई नियन्त्रण गर्ने र आफूलाई शुद्ध गर्ने प्रयास हो। सबै वेददेखि रामचरितमानस र महाभारतसम्म यसलाई विभिन्न नाममा उल्लेख गरिएको छ । यस अवधिमा व्यक्तिले तपस्वी जस्तै जीवन बिताउनु पर्छ। एक महिना काम, क्रोध, आसक्ति, मोहबाट टाढा रहने संकल्प लिइन्छ र नियम र संयमका साथ गंगा–यमुना संगमको किनारमा एकान्तमा व्रत, पूजा, स्नान–दान गरिन्छ ।
दिनमा तीनपल्ट गंगा स्नान गरी बिहान उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिने नियम छ। भक्तहरू भजन–कीर्तन गर्छन्, दान गर्छन् र भुइँमा सुत्छन्। खाना २४ घण्टामा एक पटक मात्र दिइन्छ । एक पटक कल्पवास सुरु भएपछि, यो परम्परा लगातार १२ वर्षसम्म पालना गरिन्छ ।
कल्पवासको महत्व
भनिन्छ संगमको बालुवामा एक महिनासम्म कल्पवास गर्नाले मानिसलाई त्यो फल प्राप्त हुन्छ, जुन एक सय वर्षसम्म भोजन नगरी तपस्या गर्दा प्राप्त हुन्छ । कल्पवासले मानिसका सबै प्रकारका पाप काटिन्छन् । सबै हिन्दू धार्मिक ग्रन्थहरूमा कल्पबासको महत्वबारे व्याख्या गर्दै भनिएको छ कि कल्पवास गर्ने व्यक्तिले जति यज्ञ गर्दछ, त्यति नै पुण्य पनि प्राप्त हुन्छ । कल्पवास यस्तो साधना हो जसले मानिसलाई जन्म–जन्मबाट मुक्त गराउन सक्छ ।
कसले कल्पवास गर्नुपर्छ
कल्प भनेको भगवानसँग आबद्ध हुनु र पूर्ण ब्रह्मचर्यका साथ निश्चित समयसम्म त्यही दिनचर्या गर्नु हो । त्यसैले कल्पवासको आडमा आफ्नो कर्तव्य त्याग्नु बुद्धिमानी होइन। त्यसैले सबै जिम्मेवारीबाट सन्यास लिएपछि कल्पवास सुरु गर्नुपर्छ । यसरी ५० वर्षको उमेर पूरा गरेका व्यक्तिका लागि कल्पवास उत्तम मानिन्छ, किनभने जीवनका सबै कर्तव्य पूरा गरेपछि जीवनमा त्यागको अवस्था आउँछ । त्यसपछि संलग्नता छोडेर अघि बढ्नुपर्छ ।
